Początkowo toksyna botulinowa była używana do leczenia niektórych zaburzeń widzenia (zeza) w okulistyce. Niedługo potem podjęto pierwsze próby użycia jej w dermatologii i chirurgii kosmetycznej. Wkrótce powszechność jej stosowania przekroczyła najśmielsze oczekiwania. Tylko w samych Stanach Zjednoczonych rocznie wykonuje się rocznie prawie 3 miliony tego typu zabiegów.
Mechanizm działania toksyny botulinowej polega na blokowaniu uwalniania acetylocholiny, białka przenoszącego impulsy nerwowe z zakończeń nerwowych do mięśni, co prowadzi do braku możliwości ich skurczu, a w efekcie zmniejszenia napięcia spoczynkowego. To z kolei daje efekt rozluźnienia skóry i zaniku zmarszczek związanych z ruchami mięśni czyli zmarszczek mimicznych. Ponadto dłuższe nieużywanie mięśni, nawet tak małych jak mięśnie twarzy, po jakimś czasie prowadzi do ich osłabienia i częściowego zaniku. Dzięki temu można oczekiwać, że kolejne podania toksyny botulinowej będą coraz skuteczniejsze. Białko produkowane przez pałeczki jadu kiełbasianego ulega rozpadowi po kilku miesiącach, dlatego jego działanie stopniowo zanika po 3-6n niesiącach od jego podania.
To jak dużą uzyskamy poprawę po podaniu tego leku zależne jest od: użytej dawki, techniki podania, oraz od wielkości mięśnia, który chcemy inaktywować. Ponieważ białko bakteryjne jest stopniowo absorbowane przez zakończenia nerwowe, dlatego pełen efekt podania jest widoczny dopiero po około 3-10 dniach od momentu wstrzyknięcia. Preparat rozluźnia tylko nadmiernie aktywne mięśnie, do których został wstrzyknięty. Nie przemieszcza się do innych okolic i generalnie nie wpływa na ogólną mimikę twarzy. Jedynie miejsca leczone są pozbawione zmarszczek. Nawet, kiedy podany lek przestaje działać, skóra jest gładka, wypoczęta i przez to bardziej elastyczna. Zmarszczki nie są tak głębokie jak przed podaniem. Dopiero z czasem powracają do dawnego wyglądu. Badania kliniczne dowiodły, że u 90% kobiet i mężczyzn dzięki stosowaniu toksyny botulinowej uzyskano redukcję zmarszczek
Toksyna botulinowa po oczyszczeniu i obróbce sprzedawana jest w postaci krystalicznej przygotowanej do podania po rozpuszczeniu. Na polskim i europejskim rynku dostępna jest ona pod nazwą Botox Cosmetics (produkowanąaprzez firmę Allergan). W Stanach Zjednoczonych poza Botoxem w dostępna jest ona również pod nazwą Dysport (produkowana przez Inamed). Ostatnio została wprowadzona na rynek i jest testowana nowa forma tego leku pod nazwą Neurobloc. Ta forma toksyny botulinowej dzięki nieznacznie innej budowie chemicznej może znaleźć zastosowanie u osób niewrażliwych na działanie klasycznej postaci botuliny.

Kosmetyczne zastosowanie Botoxu jest ograniczone do twarzy i szyi. Używany jest głównie do wygładzania zmarszczek czoła, wokół oczu czy ust a także w okolicy międzybrwiowej.

Leczenie preparatem Botox polega na kilku drobnych wstrzyknięciach leku w jedną lub kilka okolic na twarzy. Procedura nie jest długa, w zależności od ilości podanego preparatu i lokalizacji nakłuć trwa od 10 do 20 minut. Nie potrzebne jest żadne znieczulenie a powrót do normalnej aktywności życiowej nastepuje zaraz po zabiegu. Ponieważ najgłębsze zmarszczki mimiczne powstają na czole, między brwiami i wokół oczu, dlatego najczęstszymi miejscami zastosowania botuliny jest górna jedna trzecia twarzy.

W okolicy międzybrwiowej, w większym stopniu niż w innych miejscach, za powstawanie bruzd odpowiedzialna jest nie tylko nadmierna aktywność mięśni, lecz także ich przerost. O ile u młodych osób jest on maskowany dobrą elastycznością skóry, to wieku powyżej 30 lat nadmierne napięcie mięśni powoduje powstanie trwałych bruzd w tej okolicy. Zastosowanie toksyny przywraca prawidłowe rozluźnienie mięśni, co spektakularnie usuwa większość zmarszczek. Ponieważ potarzanie zabiegu prowadzi do stopniowego zmniejszenia wielkości mięśni, dlatego efekt po kilku podaniach może być znacznie lepszy i trwalszy niż wynikałoby to z czasu działania samej botuliny.
Innym miejscem, w którym stosowanie Botoxu daje bardzo dobre efekty jest czoło. Zmarszczki w tej okolicy są rownież bardzo silnie związane z mimiką. Zablokowanie obu mięśni czołowych daje doskonałe rezultaty. Trzeba jednak pamiętać, że całkowite pozbawienie możliwości ruchu mięśni czoła może prowadzić do utraty części ekspresji stanów emocjonalnych. Wzburzenie, zdziwienie czy gniew okazujemy na twarzy za pomocą właśnie mięśni czołowych. Przy braku ich funkcji twarz, w odczuciu części osób, może wydawać się maskowata, bez wyrazu. Dlatego tylko przeszkoleni lekarze w zakresie stosowania preparatów botulinowych potrafią precyzyjnie określić dawkę i miejsca, w których trzeba podać lek, aby uzyskać optymalne rezultaty - bez zaburzenia normalnej mimiki.

Z podobną sytuacją mamy do czynienie w przypadku stosowania toksyny botulinowej do likwidacji zmarszczek wokół ust. Bardzo istotne jest że by po terapii blokującej niektóre mięśnie pozostawić aktywne inne, odgrywające duża rolę w prawidłowej wymowie i mimice, tej bardzo aktywnej części twarzy.
Z problemem takim nie spotykamy się natomiast przy likwidacji tak zwanych kurzych łapek, czyli zmarszczek i bruzd położonych w okolicach bocznych kątów oczu. Podanie preparatu w te miejsca powoduje minimalne obniżenie normalnej, aktywności mięśni, natomiast uzyskujemy znaczne zmniejszenie, a niekiedy całkowitą likwidację bruzd położonych w okolicy oczu.
Okolicami, w których dopiero od bardzo niedawna stosuję się botulinę są okolice brody i szyi. Nadaktywność mięśni na brodzie może prowadzić do licznych drobnych zmarszczek, które można czasowo zlikwidować przy pomocy tego leku. Podobnie skuteczna terapia jest po podaniu Botoxu na tak zwane pasma szyjne, widoczne u wielu osób po 40-45 roku życia. Co prawda w tym przypadku terapia nie zawsze daje doskonałe rezultaty, lecz nie jest to związane z pozostałą aktywnością mięsni szyi, a z występującym nadmiarem skóry, który usunąć mona jedynie operacyjnie.

Powikłania po stosowaniu Botoxu są bardzo rzadkie, niewielkie i w większości przypadków ograniczone do miejsca podania leku. Należą do nich: przejściowe zaczerwienie i ból w miejscu wstrzyknięcia, niekiedy także niewielki siniak oraz nieznaczne zmniejszenie mimiki twarzy. Czasami, gdy preparat wchłania się niesymetrycznie, możliwe jest uzyskanie nierównomiernego efektu. Te problemy pojawiają się znacznie rzadziej, jeżeli Botox podawany jest przez doświadczonego lekarza. Spotykane dawniej przypadki narastającej oporności na preparat, obecnie prawie nie występują dzięki przestrzeganiu 3 miesięcznych przerw pomiędzy wstrzyknięciami.

Nowe zastosowania toksyny botulinowej

Ograniczenie ruchomości mięśni wokół rany po zabiegu

Unieruchomienie operowanej okolicy pozwala zwykle na uzyskanie lepszej, mniej widocznej blizny. W większości miejsc ścisłe przestrzeganie tego zalecenia jest praktycznie niemożliwe (np. zaniechanie mimiki podczas gojenia blizn na twarzy) To nasunęło niektórym lekarzom myśl, że może czasowe sparaliżowanie przylegających mięśni mogłoby poprawić wygląd blizny. Pierwsze doniesienia na ten temat są bardzo obiecujące. Szczególnie dobre wyniki uzyskano u osób z brzydkimi, przerośniętymi blinami na twarzy, leczonymi chirurgicznie z jednoczesnym stosowaniem Botoxu.

Bóle migrenowe

W latach 90 XX wieku pojawiły się pierwsze doniesienia mówiące do skuteczności terapii toksyną otulinową na migrenowe bóle głowy. Przypuszcza się, że zablokowanie czynności mięśni twarzy i zmniejszenie ich napięcia powoduje mniejsze podrażnienie włókien czuciowych i w ten sposób ogranicza częstość i siłę napadów migrenowych. Dlatego terapia botulinowa obecnie uważana jest za jedną z najskuteczniejszych metod leczenia tej choroby.

Zmniejszenie przerostu mięśnia żwacza

Nadmierna aktywność mięśnia żwacza - głównego mięśnia biorącego udział w żuciu i gryzieniu - może prowadzić do bólów podczas jedzenia, a przede wszystkim do poszerzenia się twarzy w okolicach policzków. Toksyna botulinowa zastąpiła inne, w tym operacyjne metody terapii tego schorzenia. Dzięki niej pacjenci skarżący na zbyt duże policzki uzyskali nową bardzo skuteczną metodę leczenia. Co istotne podanie botuliny w takich przypadkach daje znacznie dłuższą niż przeciętnie poprawę, sięgającą nawet do 2 lat.

Nadmierna potliwość

Podanie Botoxu osobom cierpiących na nadmierne pocenie rąk i stóp oraz okolic pachowych, w większość przypadków, daje ustąpienie dolegliwości na czas działania leku, czyli na około 3-6 miesięcy. Niestety po tym czasie iniekcje trzeba powtarzać, żeby podtrzymać efekt leczenia. Żeby zablokować wszystkie gruczoły potowe w danej okolicy, konieczne jest wykonanie wielu drobnych nakłuć, co niestety jest trochę bolesne.